FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA
Skontaktuj się z nami:
Fundacja Przestrzenie Dziedzictwa
e-mail: fundacjapd[at]protonmail.com
tel. +48 12 00000000
Copyright by FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA 2019-2020 – All rights reserved
37. Artyści i rzemieślnicy tworzyli przedmioty związane ze sztuką religijną, m.in. wyrabiali ozdoby towarzyszące ikonom, szczególnie tzw. ,,koszulki”, które były szyte z drobnych pereł i koralików, czasem dodatkowo ozdabiane kamieniami szlachetnymi. Wytapiali również metalowe, pozłacane osłony na ikony oraz miedziane ikony, tzw. ,,podróżne” – zabronione przez Piotra Wielkiego w Rosji carskiej. (Zdjęcie: Ikona Najświętszej Bogurodzicy w koszulce z misternie wykonanych pereł i koralików, Wietka, data i autor nieznany, źródło: https://vetka-museum.ru/component/joomgallery/ekspozitsii/biserny-zal-3-106.html#joomimg, dostęp: luty 2020 r.)
50. Od drugiej połowy XVIII wieku między austriacką Bukowiną, ,,rumuńską” Mołdawią, Besarabią od 1812 roku wchłoniętą do Rosji i ,,osmańską” Dobrudżą, następowała liczna wielokierunkowa migracja. Zależała ona od warunków do życia, swobód religijnych, prowadzonych wojen i prześladowań. Część ludności zachęcona warunkami w Cesarstwie Austrio-Węgierskim przeniosła się tam z Dobrudży i Besarabii. Również carowie zachęcali do osiedlania się na wyludnionych terenach Besarabii I Budziaku. Z kolei w okresach konfliktów zbrojnych pomiędzy Imperium Osmańskim i Rosją oraz wzrostu prześladowań staroobrzędowców w Rosji to Dobrudża pozostająca przez większość czasu poza głównym teatrem wojny, stawała się atrakcyjnym miejscem na osiedlenie. W ten sposób daleko od swojej pierwotnej ojczyzny, właśnie na ziemiach Mołdawii i Dobrudży ,,spotkali” się potomkowie uciekinierów wybierających różne drogi migracji z centralnej Rosji. (Zdjęcie: Dobrudża, okolice Sarichioi, E. Kocój, 2012, źródło: Archiwum Fundacji Przestrzenie Dziedzictwa )
49. W 1828 roku powstała staroobrzędowa osada Pisc, obecnie północna dzielnica Brăila. Port w Brăila stanowił znane od XVI wieku centrum handlowe i miejsca wymiany handlowej pomiędzy Imperium Osmańskim, Rzeczpospolitą a później Cesarstwem Habsburgów. Tędy musieli też wędrować uchodźcy przybywający i opuszczający Dobrudżę. Tutaj powitano uroczyście pierwszego biskupa Ambrożego w 1846 r. (Zdjęcie: Katedra staroobrzędowców Pokrowy Najświętszej Bogarodzicy, Brăila, pocz. XX w., źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Biserica_lipoveneasc%C4%83_din_Br%C4%83ila.jpg, dostęp: luty 2020 r.)
48. W drugiej połowie XVIII wieku pojawiły się pierwsze osady staroobrzędowców w Besarabii, a zwłaszcza jej południowej, wydzielonej części zwanej Budziakiem (znajdującej się do 1812 roku pod kontrolą Imperium Osmańskiego i Tatarów). Emigracja Lipowan na te tereny pochodziłą zarówno z kierunku ,,dońskiego” zasiedlającego głównie obszary wzdłuż delty Dunaju (Wiłkowo zasiedlone jeszcze w XVIII wieku), jak i późniejszej XIX wiecznej emigracji, pochodzącej z kierunków północnych, dotyczących osiedleń zarówno w Budziaku jak i w Besarabii. Większość tych osad powstało po zajęciu tych obszarów przez Rosję i zachęcaniu do osiedlenia nowych przybyszów. (Zdjęcie: Miasto Wilkowo. Biłgorodzki kanał, autor nieznany, początek XX wieku, źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%9C%D1%96%D1%81%D1%82%D0%BE_%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B5.jpg, dostęp: luty 2020 r.)
47. Na terenach pozostających nadal pod kontrolą Księstwa Mołdawskiego staroobrzędowcy nadal byli przyjmowani pod warunkiem nie propagowania swojej wiary religijnej na zewnątrz. Nie było to trudne ze względu na ich odrębność językową i etniczną. Ważnym centrum duchowym i handlowym staroobrzędowców w drugiej połowie XVIII wieku stała się stolica Mołdawii – Jassy, stanowiąca miejsce częstych wizyt staroobrzędowców już od czasów osad powstałych wokół Wietki i Starodubia. W latach 1730-31 zwrócono się z nieudaną petycją o własnego biskupa do arcybiskupa Jass i księcia Mołdawii. W 1780 roku na działce wykupionej przez bogatego staroobrzędowego kupca, wybudowano pierwszą drewnianą cerkiew pod wezwaniem Zaśnięcia Najświętszej Bogarodzicy. (Zdjęcie: Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Bogarodzicy, Jassy, autor nieznany, 1914, źródło: http://sobory.ru/photo/376304, dostęp: luty 2020 r.)
46. W 1774 roku tereny Bukowiny zajęło Cesarstwo Austrio-Węgierskie. Rząd austriacki chętnie przyjmował nowych osadników na nowo zdobyte, wyludnione i zalesione tereny. Wydany edykt z 1783 roku gwarantował osadnikom ziemię na własność za niewielkie pieniądze, całkowite zwolnienie z pańszczyzny, zwolnienie z podatku na 20 lat, a na 50 lat wolność od służby wojskowej. Cesarstwo zapewniało też wolność religijną. Tak atrakcyjne warunki przyciągnęły dużą liczbę staroobrzędowców. Powstały kolejne osady Lipowan, w tym Climăuţi – 1780 r., prawdopodobnie zasiedlona przez staroobrzędowców i Niekrasowców z Dobrudży. To właśnie na łąkach należących do tej wsi wybudowano Białą Krynicę (Fântâna Albă) – kluczową wieś dla dziejów Lipowan –miejsca rezydencji pierwszego biskupstwa staroobrzędowców od 1846 r. (Zdjęcie: Cerkiew katedralna Zaśnięcia Bogarodzicy w Białej Krynicy. Obecnie Ukraina, E. Kocój, 2012, źródło: Archiwum Fundacji Przestrzenie Dziedzictwa)
45. Według dokumentów, pierwsze osady Lipowan w Mołdawii powstały na Bukowinie i w okolicach Jass. Zachowane źródła wskazują, na petycję do władców Mołdawii z roku 1742, w której znajduje się informacja, że już od roku 1724 chowano zmarłych staroobrzędowców we wsi Sokolințî (dzisiejsze Lipovani) w dobrach monastyru Dragomirna koło Suczawy. Kolejne osady staroobrzędowców powstały: w Dumasca (na południe od Jass) w 1730 r., Lespezi i Brăteşti w 1740 roku i Manolea (Manylówka ) w 1743 roku. (Zdjęcie: Wieś Lipoveni - dawne Sokolințî – najstarsze udokumentowane miejsce pobytu Lipowan na terenie Mołdawii, E. Kocój, 2012, źródło: Archiwum Fundacji Przestrzenie Dziedzictwa)
44. Od początku XVIII wieku celem migracji staroobrzędowców stało się Księstwo Mołdawskie. Podążali tam nie tylko uciekinierzy z Wietki i Starodubia, ale także mniejszych osad rozsianych na ,,dzikich polach” Ukrainy oraz bezpośrednio z Rosji carskiej. Księstwo obejmowało swoim terytorium dzisiejszą Mołdawię oraz Besarabię, a choć zależne od Imperium Osmańskiego, było rządzone przez chrześcijańskich, prawosławnych władców, którzy życzliwie przyjęli uchodźców. Już na początku wieku ich liczebność musiała być na tyle liczna i wpływowa, że w 1721 roku książę Mołdawii Michał Racoviță zaprosił staroobrzędowców do stolicy w Jassach, na spotkanie w sprawie przedstawienia ich wiary i określenia czasu ich obecności na jego ziemiach. (Zdjęcie: Cerkiew pod wezwaniem Pokrowy Najświętszej Bogurodzicy w Sokolințî, E. Kocój, 2012, źródło: Archiwum Fundacji Przestrzenie Dziedzictwa.)
43. Fenomenem kulturowym, wiele mówiącym o wędrówkach staroobrzędowców i ich wiedzy na temat ,,geografii” własnych osad, jest wieś i monastyr we wsi Gorodiszcze, niedaleko Ługańska na Ukrainie. Według tradycji, pierwsi uchodźcy przybyli tam z Moskwy, w drodze nad Don, już w latach 70 XVII wieku. W widłach dwóch rzek Belaja i Belenka, założyli otoczoną palisadami pustelnię - monastyr Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. Do tego zapomnianego przez świat, ukrytego wśród dzikich stepów miejsca, dotarły kolejne fale migracji w pierwszej połowie XVII w., z okolic Starodubia i Czernichowa po represjach Piotra Wielkiego. Trzecia fala migracji, odgórna z ukazu Katarzyny Wielkiej w latach 80. XVIII wieku, miała na celu kolonizować ,,zdobyte ziemie tatarskie”. Przybyli tam starowiercy z okolic Kurska. Odtąd wieś została podzielona na dwie części: ,,rosyjską i ukraińską” i zachowała swoją odrębność do czasów współczesnych. (Zdjęcie: Budowa wieży dzwonnicy w Cerkwi Zaśnięcia Przenajświętszej Bogarodzicy z Gorodiszcze, 1914, pismo Cerkiew, źródło: http://sobory.ru/photo/263025, dostęp: luty 2020 r.)
42. Mniejsze grupy staroobrzędowców uciekały z Rosji na południowy zachód, na ,,Dzikie Pola” – rejonu Kurska i Ługańska, znajdujące się poza faktyczną kontrolą cara. Tworzyli tam warowne monastyry, wokół których z czasem pojawiały się osady. Już w 1657 przełożonym monastyru Dymitra Sołuńskiego w Lgovie koło Rylska został przeciwnik reform Nikona - mnich Job (Hiob) Lgovski. Monastyr został odbudowany i silnie umocniony, dzięki czemu udało się odeprzeć nie tylko Tatarów, ale również karną ekspedycję wojsk carskich. Monastyr został zamknięty dopiero w 1764 roku, w czasach represji i przesiedleń za czasów Katarzyny Wielkiej. Trzeba pamiętać, że wszystkie osady staroobrzędowców były silnie ze sobą powiązane i w zależności od stopnia prześladowań następowały między nimi przemieszczenia ludności. Job Lgovski wraz z grupą duchownych i wiernych założył pustelnię i monastyr nad Czirem k. Donu, a jego uczeń Josafat wybudował cerkiew w Wietce. (Zdjęcie: Widok na nieistniejący Monastyr Dymitra Sołuńskiego, 1907, Lgov, źródło: https://ruvera.ru/dimitry_solunsky, dostęp: luty 2020 r.)
41. W XVIII wieku liczna była już mniejszość staroobrzędowców w Homlu i Czernichowie, a część staroobrzędowców z okolic Wietki i Starodubia zaczęła się przemieszczać dalej w kierunku południowo-zachodnim, przekraczając Dniepr i docierając na Podole. Oficjalna Cerkiew Kijowska wyrażała zgodę na przyjmowanie uchodźców, licząc, że zostaną oni później zasymilowani. W ten sposób osady staroobrzędowców powstawały coraz bliżej granic Imperium Osmańskiego, a zwłaszcza podległego mu Księstwa Mołdawskiego. (Zdjęcie: Najstarsza w regionie zachowana drewniana cerkiew staroobrzędowców (z ok. 1773 r.) Proroka Eliasza w Homlu. Powstała na miejscu poprzedniej cerkwi pw. św. Spasa. Fotografia z 1890 r., autor nieznany, źródło: https://ruvera.ru/articles/gomelskomu_hramu_240_let, dostęp: luty 2020 r.)
40. W 1764 roku, około 20 tys. ludzi zostało wysłanych na Sybir, w góry Ałtaju i nad Bajkał, a osady ponownie spalone. W 1772 roku, po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej, Wietka znalazła się w granicach Rosji. Tak skończyła się bezpowrotnie ponad 80-letnia historia jednego z najważniejszych ośrodków duchowych i kulturowych staroobrzędowców. Bezcenną kolekcję dziedzictwa z tych czasów, zawierającą wiele starych ikon, ksiąg liturgicznych i przedmiotów codziennego użytku, można obejrzeć w lokalnym Muzeum Staroobrzędowców i Tradycji Białoruskich im. F.G. Szkljarowa w Wietce. (Zdjęcie: Jeden z najstarszych zachowanych rękopisów w Muzeum w Wietce - ,,Apostoł”, I. Fiedorow i P. Mścisławiec, 1574, Lwów, źródło: https://vetka-museum.ru/kollektsii-muzeya/kollektsiya-staropechatnykh-knig.html, dostęp: luty 2020 r.)
39. Rozgłos i rozwój Wietki i otaczających ją wsi stał się przyczyną ich katastrofy. Osady te zostały dwukrotnie zniszczone przez wojska carskie, które organizowały tzw. ,,wygonki” – przymusowe wywózki na tereny Carstwa Rosyjskiego. W 1733 roku carat proponował staroobrzędowcom dobrowolny powrót do Rosji. Ponieważ nie było odzewu, w 1735 roku około 14 tysięcy ludzi zostało siłą wywiezionych w okolice Starodubia, a ich osady spalone. Wietka już po dwóch latach się odrodziła a po czterech latach osiągnęła liczebność sprzed wywózki. (Zdjęcie: Ikona ,,Mikołaj Obrzydliwości (Отвратный)”, patrzący na lewe ramię człowieka na którym siedzi zły duch, Wietka, autor nieznany, XVIII w., źródło https://vetka-museum.ru/component/joomgallery/ekspozitsii/nikola-otvratnyj-xviii-v-124.html#joomimg, dostęp: luty 2020 r.)
38. Rozwinęła się również sztuka bogato rzeźbionych i złoconych ozdób sakralnych do ikon, ikonostasów i innych przedmiotów cerkiewnych. Zajmowano się powielaniem i zachowywaniem starych ksiąg liturgicznych. Rozwijała się sztuka ciesielska i stolarska związana z budową łodzi, domów i sprzętów codziennych. Według tradycji w Wietce w okresie świetności znajdowało się ponad 1000 sklepów – stanowiła zatem największe centrum handlowe staroobrzędowców, jakie kiedykolwiek istniało. (Zdjęcie: Złocona drewniana oprawa ikony: złote liście i owoce symbolizują ogród Eden, Wietka, nieznany autor, źródło: https://vetka-museum.ru/component/joomgallery/ekspozitsii/fragment-kiotnoj-zolochenoj-rezby-96.html#joomimg, dostęp: luty 2020 r.)
Wirtualna wystawa:
Trudne drogi starowierców do Dobrudży
Część III. Droga przez Ukrainę i Mołdawię
Seria: ,,Dziedzictwo staroobrzędowców w rumuńskiej Dobrudży"
36. W XVIII wieku Wietka stała się największym centrum duchowym, określanym mianem Jerozolimy świata starowierców. Rozwinęło się tam wiele dziedzin sztuki i rzemiosła artystycznego, najbardziej znana była oryginalna, wietkowska szkoła pisania ikon, słynna na cały staroobrzędowy świat. Najcenniejsze są dzieła z XVII i XVIII wieku, jednak nawet po zniszczeniu Wietki szkoła pisania ikon przetrwała aż do początków XX wieku. (Zdjęcie: ,,Ikona Matki Bożej Kazańskiej z XVII wieku” (najstarsza w zbiorach Muzeum w Wietce), nieznany autor, XVII w., źródło: https://vetka-museum.ru/component/joomgallery/ekspozitsii/fragment-kiotnoj-zolochenoj-rezby-96.html#joomimg, dostęp: luty 2020 r.)
34. W 1685 roku z rozkazu regentki Zofii osady wokół Starodubia zostały zniszczone przez wojska carskie. Duża część staroobrzędowców pozostała jednak w tym regionie, dodatkowo zasilona przesiedleńcami z pierwszej ,,wygonki” z Wietki. Zmieniły się też formy represji na ekonomiczne, zabierano im własność lub przesiedlano w nowe rejony. Prowincja ta stanowi do dzisiaj duchowe centrum staroobrzędowców w Rosji. W latach 1963-2002 Nowozybkow był siedzibą metropolity cerkwi Rosyjskiej Cerkwi Staroprawosławnej (RDC), do tej pory zwanej hierarchią nowozybkowską. (Zdjęcie: Nowozybkow i wieże cerkwi Przemienienia Zbawiciela, nieznany autor, 1917 r, źródło: http://sobory.ru/photo/397087, dostęp: luty 2020 r.)
35. W 1682 roku część wiernych pod przywództwem mnichów Kosmy i Stefana, wyemigrowała do Rzeczpospolitej Obojga Narodów, tworząc osadę Wietka nad rzeką Soż. Według legendy miejsce na założenie osady wskazała opuszczona do wody ikona przytwierdzona do gałęzi. Stąd też nazwa osady. Król Jan III Sobieski w 1690 roku nadał im pełne prawa pobytu oraz ,,rozwijania wiary i praktykowaniem obrzędów”. Wkrótce swobody wietkowskie przyciągnęły tak wielu zbiegów, że założyli oni łącznie kilkanaście osad z centrum w Wietce. Liczba uciekinierów osiągnęła 40 tysięcy. (Zdjęcie: Ikona Chrystusa z Deesis, XVIII wiek, autor nieznany, Wietka, źródło: https://vetka-museum.ru/component/joomgallery/ekspozitsii/deisus-xviii-v-110.html#joomimg, dostęp: luty 2020 r.)
33. Już lat 60-tych XVII wieku starowiercy uciekali masowo z Moskwy przez Kaługę do autonomicznego Hetmanatu kozackiego formalnie podległego Rosji. Najczęściej schronienia szukali na północy Hetmanatu, w okolicach Starodubia, ważnego centrum handlu pomiędzy kozakami, Moskwą, Rzeczpospolitą i Szwecją. W tym rejonie założyli szereg osad, z których większość istnieje do dzisiaj. Pierwszą była Ponurowka nad rzeką Rewna, a kolejne powstały m.in. w Zybkaja, Złynka, Klimowo, Klińce, Łużki. (Zdjęcie: Klińce – jedno z najważniejszych centrów staroobrzędowców w rejonie, w XVIII wieku były tu ich drukarnie, często potajemnie drukujące książki staroobrzędowe, a w XVIII wieku powstały zakłady włókiennicze które były własnością starowierców., autor nieznany ok 1900 roku, źródło: http://sobory.ru/photo/299482, dostęp: luty 2020 r.)
FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA
Kuratorzy wystawy: Ewa Kocój, Łukasz Kocój
Teksty: Łukasz Kocój
Fotografie: Źródło pochodzenia fotografii zaznaczone jest bezpośrednio pod każdym zdjęciem. W przypadku wykorzystania ilustracji będących w domenie publicznej podano datę i źródło pobrania ilustracji. Część współczesnych fotografii pochodzi z Archiwum Fundacji Przestrzenie Dziedzictwa
Ekspozycja została udostępniona publiczności w marcu 2020 roku
Copyright by Fundacja Przestrzenie Dziedzictwa. Kraków 2020
All rights reserved