FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA

Skontaktuj się z nami:

Fundacja Przestrzenie Dziedzictwa

e-mail: fundacjapd[at]protonmail.com

tel. +48 12 00000000

Copyright by FUNDACJA PRZESTRZENIE  DZIEDZICTWA 2019-2020 – All rights reserved

53. Podstawową cechą romskich wierzeń jest głęboki synkretyzm religijny. Istnieją przypuszczenia, że zachowali pewne pozostałości wierzeń z  Indii, w tym kult niektórych bóstw hinduistycznych, szczególnie uosabiających żeński pierwiastek, czy rytualnego skalania, mieszając je z magią i włączając je do religii monoteistycznych. Pierwotne nazwy, pojęcia i obiekty kultu adaptowali z czasem do wyznań, z którymi  stykali się na co dzień w Europie. Formalnie przyjmowali religię dominującą na danym obszarze – na terenach prawosławnych stawali się prawosławni, na katolickich – katolikami, na protestanckich – ewangelikami, na Bałkanach – wyznawali prawosławie i islam. Na obszarach silnej sekularyzacji krajów komunistycznych formalnie stawali się bezwyznaniowi. Po upadku komunizmu, gdy zaczęło się przenikanie neo-protestanckich wyznań na tereny Europy Środkowo-Wschodniej i na Bałkany, wielu  Romów związało się z kościołami neo-protestanckimi, zwłaszcza zielonoświątkowymi. Do  dziś zachowało się wiele rytuałów magicznych,  dołączanych do wyznawanej religii, których pochodzenia można szukać na różnych obszarach, przez które wędrowali i zamieszkiwali Romowie.

Zdjęcie: Minaret na tle meczetu w osiedlu romskim, Bułgaria, ok. 1999 r.

54. Religijność Romów stanowi zazwyczaj połączenie podstawowych treści teologii oraz praktyk kulturowych. Romowie znają zazwyczaj najważniejsze modlitwy – np. Ojcze Nasz, Zdrowaś Mario, Credo - wyznanie wiary, używają też chętnie przedmiotów kultu religijnego, np. różańca, obrazów religijnych, krzyży. Często przywiązują wagę do okazałości i bogactwa tych przedmiotów, wierząc, że cechy te są  proporcjonalne do ich mocy i skuteczności. W wielu domach romskich znajdują się podświetlane obrazy (z lampkami lub lampionikami ustawionymi lub zawieszonymi dookoła), krzyże lub figurki świętych. Część Romów buduje ołtarzyki domowe stawiając je na szafkach czy komodach, gdzie obok sztucznych kwiatów i świeczek w ozdobnych świecznikach, widnieją plastikowe figurki świętych i święte obrazki nabywane na odpustach czy kolorowe różańce. Zdarza się, że sami wytwarzają również  różne przedmioty kultu religijnego, w tym figurki, krzyże  i obrazy.

Zdjęcie: ,,Pan Jezus na krzyżu", Feliks Sadowski (,,Feliko"), Dębica, 1996 r.

55. Istnieją miejsca kultu religijnego Romów, promieniujące według ich wierzeń specjalną siłą, będące też przestrzeniami kształtowania ich tożsamości religijnej i utrzymania tradycji. Jednym z najsławniejszych  jest Les Saintes Maries de la Mer, nadmorska miejscowość w południowej Francji, gdzie w maju każdego roku katoliccy Romowie w przeddzień święta Dwóch Marii, pielgrzymują do  Sary będącej  patronką Cyganów i wędrowników. Jej figurka o ciemnej karnacji, stanowi przykład poszukiwania własnej tożsamości i ,,swojej” świętej wśród Romów. Według legendy przybyła ona do południowej Francji razem z dwoma Mariami, jako ich służka lub według innej wersji, jako żona Piłata. Inna legenda utożsamia ją z ciemnoskórą przywódczynią  mieszkającego tu ludu, który witał w I wieku obie święte Marie. Sara nie jest oficjalnie uznawana za świętą przez kościół katolicki, ale dorocznie wyrusza uroczysta procesja nad morze, głównie Romów, przypominających to wydarzenie. W kolejny dzień odbywa się święto Dwóch Mari, z kolejną procesją do morza.

Zdjęcie: Figurka  Sary z Les Saintes Maries de la Mer, Francja,  2016 r.

56. Romowie otaczają  szczególną czcią Matkę Bożą. W języku romskim określają ją romskim słowem Devli, co nawiązuje do hinduskiego słowa Devi - bogini. Kult ten wyraża się m.in. poprzez organizowanie dorocznych pielgrzymek Romów do sanktuariów maryjnych lub wizerunków maryjnych cudami słynących w Europie Środkowo-Wschodniej. Na Słowacji ośrodkami pielgrzymowania są: kościół św. Wojciecha w Gaboltovie i sanktuarium Matki Bożej w Litmanovej; w Rumunii – monastyr Zaśnięcia Bogurodzicy w Bistriţa i Zaśnięcia Matki Bożej w Nicula; w Bułgarii – monastyry Zaśnięcia Matki Bożej w Baczkowie i św. Jana Rylskiego w Riła. Podczas pielgrzymek Romowie czuwają, modlą się, odmawiają różaniec, uczestniczą w liturgii świętej powierzając Matce Bożej wszystkie swoje sprawy, dziękując za opiekę i wypraszając dalsze łaski. Ofiarowują jej także dary – poza kwiatami, świecami, znane są też przypadki, kiedy Romki ścinały warkocze i pozostawiały je w podziękowaniu za łaski przy obrazach Bogurodzicy.

Zdjęcie: Madonna z dzieciątkiem,  autorstwa anonimowego kilkunastoletniego chłopca, znaleziona w 1978 roku w wozie cygańskim, w  opuszczonym koczowisku na Rżące w Prokocimiu, w Krakowie.

57. W Polsce miejscami kultu religijnego Romów są m.in. miejscowości: Góra Świętej Anny w regionie opolskim, Różany Stok,  Rywałd. Ważnym miejscem jest też Limanowa - już w latach 80. XX wieku ks. Stanisław Opocki z parafii w Łososinie Górnej został  krajowym duszpasterzem Romów, mianowanym przez władze kościelne, został też zatwierdzony na to stanowisko przez papieża Jana Pawła II. W 1985 roku zaczął organizować piesze pielgrzymki do Sanktuarium Matki Bożej Limanowskiej – od tego czasu Romowie zjeżdżają autobusami do Łososiny i idą pieszo do Limanowej, śpiewając i grając na instrumentach. Tu przyjmują różne sakramenty - chrzest, komunię świętą, zawierają też związki małżeńskie. Po mszy świętej  odprawianej w kościele lub przy polowym ołtarzu, dalsze świętowanie przenosi się na limanowski rynek, gdzie odbywają się występy artystyczne. Romowie praktykują również pielgrzymki do Częstochowy, zazwyczaj odbywają je autobusami podstawianymi do miejscowości zamieszkiwanych przez Romów. Są one okazją do modlitwy, ale i spotkań rodzinnych, poznawania kandydatów na mężów oraz nawiązania nowych znajomości.

Zdjęcie: Pielgrzymka Romów do Sanktuarium Matki Bożej w Limanowej, 2017 r.

58. Romowie mają  swojego ,,świętego", jest nim Zefiryn Giménez Malla (1861-1936) z Hiszpanii, pierwszy Rom ogłoszony błogosławionym przez Kościół katolicki. Jest uznawany za męczennika i patrona wszystkich Romów. Jego historia związana jest z wojną domową w Hiszpanii i prześladowaniem miejscowego kleru. Malla stanął wówczas w obronie prześladowanego księdza, krytykował również ówczesne lewicowe władze, za co został wtrącony do więzienia. W celi zasłynął z nieustającej modlitwy różańcowej, nie skorzystał też z propozycji uwolnienia w zamian za zaprzestanie odmawiania różańca. W roku 1936 władze republikańskie skazały go na śmierć  i rozstrzelały na cmentarzu w Barbastro. 4 maja 1997 r. papież Jan Paweł II podniósł Malla do godności błogosławionego, a dniem jego wspominania w kalendarzu liturgicznym uczynił 8 sierpnia - rocznicę męczeńskiej śmierci błogosławionego. Szczególnym kultem otacza się różaniec z wizerunkiem błogosławionego, który jest czczony i używany w modlitwie przez Romów z całej Europy.

Zdjęcie: Wizerunek bł. Zefiryna, otrzymany od księdza Opockiego krajowego duszpasterza Romów, ok. 2015 r.

59. W życiu Romów ważne miejsce zajmują religijno-magiczne obrzędy i rytuały. Poród i narodziny dziecka wiążą się ze skalaniem kobiety, która przez pewien okres uznawana jest w społeczności za „nieczystą” – obowiązuje ją szczególne zachowanie (m.in. zakaz kontaktu z członkami własnej rodziny i klanu, zakaz sporządzania posiłku  i wspólnego spożywania, zakaz dotykania przedmiotów rodziny). W tym czasie jest też izolowana od kontaktów z obcymi, którzy mogliby rzucić na dziecko urok – aby pozbyć się tego zagrożenia, dziecku chroni się talizmanami i amuletami (najczęściej są to czerwone kokardy lub tasiemki). Po miesiącu od urodzenia dziecka, Romni dokonuje wywodu, czyli oczyszczenia, a następnie rodzina chrzci dziecko w kościele. Duże znaczenie  ma uroczystość odbywająca się po chrzcie – zapraszają na nią wielu gości, przede wszystkim rodzinę, ale i nie-romskich sąsiadów, czasem zapraszają  też gadziów na rodziców chrzestnych. Romowie przywiązują duże znaczenie do ilości prezentów przekazywanych podczas chrztu dziecka – zazwyczaj są one duże i drogie. Jednym ze zwyczajów jest też wkładanie pieniędzy pod poduszkę dziecka – ma to zapewnić mu szczęście, bogactwo i powodzenie w życiu.

Zdjęcie: Chrzest prawosławny rumuńskich Romów, Cerkiew przy ul. Szpitalnej, Kraków, ok. 1996 r.

60. Początkowo Romowie praktykowali wyłącznie śluby zwyczajowe, zgodne z  prawem cygańskim ,,romanipen”. Obecnie odbywają też śluby sakramentalne w kościele. Zdarza się, że śluby kościelne zawierają też wiekowi małżonkowie, którzy przez lata żyli w związku zawartym zwyczajowo. Nadal jednak najważniejsze są śluby zwyczajowe, zwykle udzielane przez seniora rodu. Regułą jest, że nowożeńcom związuje się ręce chustą, a udzielający ślubu wypowiada przy tym zwyczajową formułę, np. żebyście nie mogli się bez siebie obejść, jak bez chleba i soli. Dawniej Romowie ubierali się do ślubu ,,po swojemu” – czysto i w stroje noszone na co dzień; obecnie do ślubu kościelnego wkładają biały, ozdobny i zwykle bogaty strój, a do ślubu zwyczajowego – strój wystawny.  Zwykle nowożeńcy całują rodziców w rękę, dziękując za możliwość poślubienia syna lub córki, zdarza się też, że wypijają ze wspólnego kieliszka trochę alkoholu. Czasami zwierzchnik ślubu leje na ich dłonie alkohol, a następnie małżonkowie nawzajem ze swoich dłoni symbolicznie go upijają.

Zdjęcie: Ślub kościelny w Czarnej Górze, lata 70. XX wieku.

61. Śmierć w romskiej społeczności była i jest tematem tabu, otaczano ją tajemnicą i lękiem. Już w życiu taborowym Romowie starali się chować zmarłego członka klanu na cmentarzu,  z udziałem księdza. Zdarzało się, że w przypadku odmówienia pochówku ze strony księdza, zmarłego chowano poza cmentarzem. Obecnie Romowie dokonują pochówku zmarłych wyłącznie na cmentarzach. Dawniej pogrzeb poprzedzony był 3-dniowym czuwaniem przy zmarłym, obecnie jest to 1 dzień. Zmarłego ubiera się w odświętny ubiór, przygotowany jeszcze za jego życia według życzenia zmarłego. Strój nie musi być czarny. Wokół odkrytej trumny ze spoczywającymi zwłokami pali się świece. Są one ustawione w świecznikach dookoła trumny, na podwyższeniu. Przy zmarłym odbywają się modlitwy i rozmowy między czuwającymi, podczas których wspomina się zmarłego. Do trumny wkłada się przedmioty, są to: paczka papierosów, butelka z gorzałką, woda, monety, banknoty. Przy wynoszeniu trumny z domu trzykrotnie stuka się nią o próg, w przypadku gdy trzeba ją wynieść przez okna – stukanie odbywa się o parapet okna. Pogrzeb rozpoczyna się  najczęściej w kaplicy cmentarnej z wystawioną otwartą trumną - pożegnanie ze zmarłym. Często w pogrzebie uczestniczy kapela romska.

Zdjęcie: Katolicki pogrzeb romski, Kraków, XXI w.

62. Podczas nabożeństwa pogrzebowego często gra kapela cygańska – w jej repertuarze znajdują się melodie dostosowane do liturgii, ale i świeckie, czasem o charakterze rozrywkowym, zazwyczaj te, które lubił słuchać zmarły lub które lubił grać, jeśli był muzykiem. W trakcie udawania się konduktu na miejsce pochówku,  przed złożeniem do trumny najbliższa rodzina żegna się ze zmarłym płaczem, zawodzeniem i lamentami. Następnie całuje trumnę i po złożeniu jej do grobu - rzuca na nią grudki ziemi. Istnieje też zwyczaj wypicia za duszę zmarłego kieliszka wódki i  symbolicznym ulaniu kilku kropli na jego grób. W Rumunii do zwyczaju tego używa się wina, obowiązkowo czerwonego. Wypowiada się przy tym formułę: ,,pał mułengo dźi" (,,za duszę zmarłego") lub łokhi phuw (,,niech mu ziemia lekką będzie"). Przy grobie gra też zwyczajowo kapela, a obecnie rzadko  tylko śpiewane są ulubione pieśni  zmarłego. Obowiązkowa jest stypa, obecnie z reguły odbywa się ona w restauracjach lub wynajętych lokalach.

Zdjęcie: Przepijanie wódką i  polewanie grobu, katolicki  pogrzeb, Warszawa, 2015 r.

63. We współczesnych czasach Romowie budują zazwyczaj dla swoich zmarłych okazałe groby, choć jest to oczywiście uzależnione od zamożności rodziny. Nagrobki dostosowane są do lokalnych zwyczajów danego regionu, ale powszechne jest umieszczanie na nich wizerunku zmarłego. Dawniej były to wyłącznie fotografie, obecnie coraz częściej są to wizerunki grawerowane w kamieniu, najczęściej w granicie. Czasem Romowie umieszczają też na grobach różne symbole religijne lub inne, m.in. roślinne, zwierzęce, geometryczne. Wśród niektórych grup romskich obserwuje się tendencję do tworzenia grobów o specyficznych kształtach, np. Lowarzy budują duże ,,mauzolea" z kopułami i kolumnami, przypominające kaplice, wewnątrz których znajduje się nagrobek zmarłego, pełniący rolę ,,stołu" przy  którym odbywają się uroczystości poświęcone zmarłemu. Zdarzają się również wielkie nagrobki z wizerunkiem zmarłego, pokazujące jego wysoki status społeczny  i atrybuty związane z profesją.

Zdjęcie: Grób romski na cmentarzu we Lwowie, 2015 r.

64.  W II połowie XX wieku Romowie objęci zostali w niektórych krajach Europy Środkowo-Wschodniej opieką duszpasterską. Przetłu-maczono też fragmenty Biblii na język romani (Cinori Bibla) oraz niektóre modlitwy (m.in. Ojcze Nasz, Zdrowaś Mario). W Polsce opracowano również Romski Modlitewnik i śpiewnik (Andrzej Sochaj, Szczecinek 2017).  W wielu krajach Romowie doczekali się również własnych czasopism religijnych, przybliżających im różne aspekty teologii chrześcijańskiej oraz dokumentujących ich współczesne życie religijne. Jednocześnie sami zaczęli tworzyć przedmioty kultu religijnego, począwszy od prostych krzyży, które wieszają na szyjach, drewnianych krzyży na ściany domów, przez odwzorowywane święte postacie z katechizmów, po oryginalne dewocjonalia wykonane z dużym artyzmem.

Zdjęcie: Cerkiew, Fedor Andrasz (Sambor, Ukraina), ok. 1995 r., technika mieszana, olej i drut miedziany na płycie pilśniowej. Kontury budynków, krzyże, drzewa i gałęzie wyklejane są ścinkami miedzianego drutu. Pozyskany w czasie odwiedzin wraz z krajowym duszpasterzem Romskim w Polsce ks. Stanisławem Opockim w Samborze, od brata artysty, ówczesnego ordynatora szpitala w Samborze. Artysta miał warsztat ślusarski, a jego hobby była metaloplastyka.

Wirtualna wystawa:

Dziedzictwo Romów ze zbiorów prywatnych Pawła Lechowskiego

Część V.  Religijność Romów

FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA