FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA

Skontaktuj się z nami:

Fundacja Przestrzenie Dziedzictwa

e-mail: fundacjapd[at]protonmail.com

tel. +48 12 00000000

Copyright by FUNDACJA PRZESTRZENIE  DZIEDZICTWA 2019-2020 – All rights reserved

Wirtualna wystawa:

Dziedzictwo kulturowe kościoła św. Jana Chrzciciela w Orawce

Część II. Artefakty świątyni

31.  Wnętrze ołtarza kaplicy wypełnia scena Golgoty. Centralne miejsce zajmuje w nim figura Chrystusa rozpiętego na drewnianym krzyżu. Po jego obu stronach widnieją wizerunki Słońca i Księżyca, będące ikonograficznym przedstawieniem apokryficznych i biblijnych tekstów chrześcijańskich, w których pojawia się informacja o zaćmieniu słońca i księżyca w momencie śmierci Chrystusa.  Po lewej stronie znajduje się wzgórze z dwoma krzyżami symbolizującymi ewangelicznych łotrów, towarzyszących Chrystusowi na Golgocie. Po prawej – panorama miasta z wyraźnymi wieżyczkami minaretów – w ten sposób, na podstawie relacji pielgrzymów podążających do Ziemi Świętej, wyobrażano sobie Jerozolimę zajętą przez muzułmanów.  Ponad wnęką ołtarzową umieszczono Serce Marii przebite mieczami boleści. Po bokach wnęki stoją Ewangeliści Jan i Łukasz. Wokół ołtarza  ustawiono rzeźby aniołów z narzędziami męki. Górną kondygnację ołtarza wypełnia gloria z symbolem Ducha Świętego, powyżej którego znajduje  się wizerunek Boga Ojca wyłaniający się z  obłoków i  otoczony promieniami, wokół których unoszą się anioły.

30. Kamienna kaplica Matki Bożej Bolesnej to praktycznie kompletny kościół z  osobnym wejściem od południa, niewielkim chórem i organami. Posiada nawet własną zakrystię, zamienioną obecnie w składzik przykościelny. Od wybudowania w 1728 roku, kaplica musiała pełnić ważną rolę w życiu religijnym Orawki. Zachowały się liczne informacje, pochodzące z różnych czasów, o złym stanie technicznym drewnianego kościoła, przeciekaniu jego dachu, zaciekach i uszkodzeniach polichromii oraz  licznych, zasadniczych przeróbkach  zewnętrznej jego konstrukcji. W tych czasach  kaplica musiała  służyć jako główne miejsce nabożeństw dla wiernych. Mogła też służyć jako kościół w okresie zimowym. Z wyposażenia najbardziej wartościowy jest wspaniały, barokowy dwukondygnacyjny, drewniany ołtarz.  Zachował się  w całości do czasów współczesnych, chociaż został zdekompletowany przeniesieniem centralnej jego rzeźby Piety, do głównego ołtarza drewnianego kościoła. Poniżej ołtarza znajduje się duże, ozdobne tabernakulum pochodzące z głównego kościoła.

29. Z tyłu nawy dochodził wiernych dźwięk muzyki pochodzący z organów oraz głos śpiewaków należących do parafialnego chóru zajmującego przestrzeń empory. Stanowi ona w Orawce osobną antresolę umieszczoną nad zachodnią ścianą nawy. Od  strony północnej umieszczono przylegające do niej okazałe organy.   Na chór prowadzą z wnętrza nawy strome schody.  Chór był kilkukrotnie przerabiany. Obecnie podczas nabożeństw zasiadają tam przede wszystkim mężczyźni, jednak nie wykonują oni już z niego śpiewów chóralnych - w kościele w Orawce śpiewy  podczas nabożeństw intonują pojedyncze osoby lub organista, a reszta wiernych dołącza do nich. W repertuarze współczesnych mieszkańców Orawki znajdują się obecnie pieśni kościelne  oraz religijne pieśni ludowe, niekiedy bardzo stare.

28. Jednym z cenniejszych zabytków, świadczącym o znaczeniu świątyni, są   XVII-wieczne organy. Według lokalnej tradycji, miał je podarować  Orawianom ok. 1670 r. sam cesarz Ferdynand III Habsburg. Na szczycie prospektu organowego widnieje dwugłowy orzeł, ale zamiast herbu cesarza na jego piersi znajduje się monogram AB PO. Zgodnie z naszą nową hipotezą dotyczącą jego znaczenia – jest to skrót słów: Augsburgischen  Bekenntnisses (AB), czyli Wyznania z Ausburga, oznaczający grupę kościołów ewangelickich z monarchii austro-węgierskiej Habsburgów.  Skrót P.O. oznacza Pfarrerkirche Orgel – Organy Kościoła Parafialnego.  Organy te były pierwotnie trójosiowe, rozbudowano je do pięciu osi,  zdobienie prospektu charakterystyczne jest na trzecią ćwierć XVII w. Posiadają tympan i 450 piszczałek, ułożonych w dziewięć głosów. Stanowią jeden z najstarszych instrumentów muzycznych w Polsce, szafa posiada datowanie na rok 1620 r., zachowana jest oryginalna wiatrownica i miechy. Prawdopodobnie już po wybudowaniu głównego chóru, do organów dobudowano krótką emporę boczną przy ścianie północnej.

27. Do czasów Soboru Watykańskiego II miejsce dla wiernych ograniczone było do  miejsca w nawie i  na chórze. Można się tylko domyślać, że przed przebudową kościoła mógł  nim być również obszar pod wieżą kościoła stanowiący jego kruchtę, czyli przedsionek (zwany czasem babińcem). Nawa w Orawce tworzyła specjalną przestrzeń dla świeckich wiernych. Wskazywała drogę do zbawienia i przypominała o grzechach i ich konsekwencjach. W starym rycie mszy wierni z odległości wyznaczonej długością prezbiterium obserwowali księdza modlącego się przy głównym ołtarzu. Inaczej było w czasie kazań, wygłaszanych z ambony po mszy świętej. Kaznodzieja znajdował się wtedy blisko wiernych, patrząc na nich z góry  i głosząc im słowo Boże. Natchnienie kaznodziei podkreślała gołębica symbolizująca Ducha Świętego, znajdująca się w podniebieniu baldachimu ambony. Znaczenie kazań podkreślały również drewniane figury ewangelistów z przypisanymi im atrybutami: Mateusza – człowiek (anioł), będący symbolem Boga, który stał się człowiekiem; Marka – lew, symbolizujący zmartwychwstanie; Łukasza – wół, stanowiący paralelę ofiarnej śmierci;  Jana – orzeł, znak wniebowstąpienia Chrystusa.  

26. Poniżej krzyża, na belce tęczowej, znajduje się polski tekst lamentu wielkopostnego nieznanego autora. Cztery zwrotki hymnu ujęte w kartusze, są rozmową cierpiącego Jezusa z grzesznikiem. Z uwagi na zniszczenia, odczytanie tekstu nie jest możliwe w całości, a kwerendy przeprowadzone od lat 90. XX wieku, nie przyniosły rozstrzygnięć w zakresie autorstwa i pochodzenia tekstu. Do 1994 roku tekst zasłonięty był szalunkiem z namalowanymi narzędziami Męki Pańskiej, prawdopodobnie odnoszącymi się do treści apokryficznych  znanymi z kręgu bizantyńsko-słowiańskiego. Uznaje się, że w II połowie XVIII wieku, po upadku Rzeczpospolitej, zasłonięto polskie napisy, co wiązane było z pracującymi w tej parafii księżmi pochodzenia słowackiego i węgierskiego.

25. Prezbiterium od nawy oddziela drewniana belka tęczowa, z wyobrażeniem Ukrzyżowania Chrystusa. Pod krzyżem znajdują się rzeźby postaci biorących według tradycji udział w tym wydarzeniu - kolejno (od lewej): Maria, Matka Jezusa, Maria Magdalena i św. Jan,  tworzące tzw. Grupę Ukrzyżowania.  Po lewej stronie belki, na łuku świątyni,  umieszczono herb Ferdynanda III Habsburga – jest to dwugłowy orzeł na pomarańczowym tle, a po prawej ­- herb arcybiskupa i prymasa Węgier Jerzego Lippaya, żyjącego w XVII wieku, bez zgody których nie udałoby się wybudować katolickiego kościoła na prywatnej protestanckiej ziemi. Belka tęczowa, zwana też niekiedy łukiem tęczowym lub tęczą, symbolicznie oddziela Kościół ziemski (nawa) od Kościoła niebiańskiego (prezbiterium). Od wieków miejsce to było oznaką obecności Boga i jego przymierza z ludźmi. Widniejący na niej Krzyż miał przypominać o ofierze Jezusa i dawać nadzieję człowiekowi na przekroczenie granic ziemskiego życia oraz zbawienie, którego może on dokonać poprzez podążanie za naukami Chrystusa.

24. Najstarszym zabytkiem świątyni jest figura Jezusa Frasobliwego, pochodząca prawdopodobnie z przełomu XV i XVI wieku. Jej historia i pochodzenie są  nieznane. Nie jest ona związana z historią Orawy, jednak doskonale obrazuje, jak nieoczywiste mogą być  drogi gromadzenia wyposażenia kościołów. W  latach 50. XX wieku figura ta została sprowadzona z poniemieckiego zamku w Karpnikach na Dolnym Śląsku, w którym gromadzono w czasie II wojny światowej zrabowane dzieła sztuki. Nieformalnie, za niewielki datek została ona przywieziona pociągiem do Krakowa, a następnie na dachu autobusu jadącego do Orawki przez siostrzeńca ówczesnego proboszcza kościoła – ks. Józefa Kocańdy. Najpierw znajdowała się w kapliczce na Roli Płócienkówka, skąd  została przeniesiona najpierw do kaplicy, a w 2011 r.  do Ołtarza Ukrzyżowania w świątyni w Orawce. W każdy trzeci piątek miesiąca odbywa się przed nią specjalne nabożeństwo dziękczynne oraz o odpuszczenie grzechów i wysłuchanie wszelkich próśb.

23. Drugi ołtarz boczny, zwany Ołtarzem Ukrzyżowania, znajduje się  po stronie południowej przy wejściu do nawy. Najniżej, w predelli ołtarza umieszczono obraz Złożenia w grobie, na którym widnieje postać zmarłego Chrystusa umieszczonego na białym całunie. W nastawie ołtarza umieszczono kopię obrazu Piotra Rubensa „Przebicie włócznią”, otoczonego figurami apostołów: św. Jakuba Młodszego i św.  Filipa. Najwyżej, w medalionie, widnieje obraz Matki Bożej Siedmiobolesnej, patronki Słowacji, w otoczeniu aniołów z narzędziami Męki Pańskiej.  W zwieńczeniu ołtarza - figura Chrystusa Zmartwychwstałego z ogromnym krzyżem trzymanym w dłoni. Ołtarz całkowicie przykrywa polichromię ścienną przedstawiającą św. Krzysztofa. Ołtarz tradycyjnie określany jest również wezwaniem św. Krzyża, zwyczaj ten mógł  zachować się od wezwania pierwotnego ołtarza, o którym wzmiankuje w swoich sprawozdaniach z wizytacji ksiądz Ratułowski.

22. W nawie kościoła znajdują się dwa ołtarze boczne. Po stronie północnej (na lewo) ustawiono ołtarz z trzema scenami z życia Matki Bożej.  W predelli ołtarza, znajduje się obraz Zwiastowania Matce Bożej, będący odpowiednikiem apokryficznego wydarzenia,  w którym Archanioł Gabriel przybył do Marii, aby obwieścić Jej wolę Boga. Centralne miejsce w ołtarzu zajmuje obraz Matki Bożej Immaculaty (łac. Niepokalanej, Niepokalanie poczętej), datowany na przełom XVII/XVIII wieku. Postać otoczona jest świetlistą mandorlą, a na Jej sercu widnieją złożone w geście pokory dłonie. Głowę Marii otacza wieniec z gwiazd, a pod Jej stopami widnieje półksiężyc oraz wąż zdeptany stopami (Ap 12,1-9), co symbolizuje Jej czystość oraz panowanie nad złem i grzechem. Matka Boża adorowana jest przez Anioły. Obraz flankowany jest figurami św. Pawła i Piotra.  W górnej części ołtarza, w medalionie, znajduje się przedstawienie Świętej Rodziny. Ołtarz zwieńczony jest rzeźbą Archanioła Michała zwyciężającego szatana.

21. Podłoga prezbiterium do lat 60-tych XX wieku była lekko podniesiona w stosunku do posadzki nawy, a od ołtarza oddzielona  niskimi balaskami. Tworzyła zatem wyraźnie wydzieloną przestrzeń przeznaczoną dla duchownych i osób pomagających w sprawowaniu mszy.  Nie było tam też ławek dorobionych później. W prezbiterium wyróżniają się bogato zdobione i malowane stalle ustawione wzdłuż obu ścian świątyni. Przedstawiają one świętych biskupów  i inne osoby stanu duchowego. W Orawce najczęściej mieszkał tylko jeden ksiądz, zastanawiające jest zatem dlaczego wybudowano tak duże prezbiterium?  Prawdopodobnie, dlatego, że kościół funkcjonował jako znaczące centrum religijne, które mogło gościć duchownych z okolicznych wsi Orawy. Być może w  późniejszym okresie, po roku 1674 stalle, przeznaczone były także  dla  nowo nobilitowanych sołtysów, którzy jako właściciele ziemi w Królestwie Węgierskim nadzorowali sprawy kościelne. Inna była też oprawa ołtarza, którego znaczną część  zajmowało drewniane Tabernakulum (ustawione teraz na ołtarzu w kaplicy), na którym stała figura Chrystusa. (Zdjęcie:  R. Balogh, 1913 r., źródło:  https://dka.oszk.hu/html/kepoldal/index.phtml?id=086272)

20. W najwyższej kondygnacji umieszczono barokowy obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów dokonujących Jej koronacji i św. Jana Chrzciciela, obejmującego baranka. Zwierzę jest tu symbolem wypełnienia prawa i przyjścia na świat Jezusa Chrystusa, zapowiedzią Jego męki, śmierci oraz odkupienia świata. Obraz flankują wyobrażenia św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Barbary, dwóch świętych męczennic będących przykładem ofiary ostatecznej za wiarę - oddania swego życia za chrześcijaństwo. Dwie kolejne postacie mogą  przedstawiać św. Emeryka, syn węgierskiego króla Stefana I Świętego, przedstawianego w stroju królewskim z księgą trzymaną w lewicy, i św. Kazimierza, polskiego królewicza, syna Kazimierza IV Jagiellończyka, patrona Polski i Litwy; według innej opinii są to przedstawienia kobiet Małgorzaty Szkockiej i św. Elżbiety. W zwieńczeniu ołtarza ustawiono niewielką figurkę Matki Bożej z Dzieciątkiem przedstawioną jako niewiastę obleczoną w Słońce, zwaną też Apokalipsą Matki Bożej, w otoczeniu dwóch Aniołów. Jest ona symbolem narodu wybranego w czasach ostatecznych, personifikacją ludu Nowego Przymierza, wspólnoty wiernych Kościoła.

19. Rzeźba Piety flankowana jest po obu stronach figurami świętych Stanisława i Wojciecha, patronów obu krajów, według tradycji wprowadzających w nich chrześcijaństwo. To jednocześnie przypomnienie o dwóch ochrzczonych narodach. Św. Wojciech wyobrażony został w paliuszu, z atrybutami - wiosłem i krzyżem trzymanymi w obu dłoniach. Św. Stanisław trzyma w dłoniach pastorał i włócznię. Obok postaci świętych męczenników znajdują się figury dwóch wybitnych królów Węgier, obu z dynastii Arpadów:  św. Stefana, który zjednoczył Królestwo Węgierskie i doprowadził do chrystianizacji kraju, zakładając w nim struktury Kościoła oraz św. Władysława, kontynuującego wprowadzanie chrześcijaństwa na Węgrzech. Św. Władysław łączy oba kraje – Polskę i Węgry – urodził się w Krakowie, zmarł w Nitrze na Słowacji (Górne Węgry). Pod nimi w bramkach bocznych widoczne nowsze malowidła przedstawiające apostołów Piotra i Pawła.

17. Centralnym punktem świątyni jest ołtarz – w tradycji chrześcijańskiej przestrzeń będąca znakiem obecności Boga, symboliczne centrum świata, wokół którego rozpisano sceny teologii chrześcijańskiej. W Orawce poprzez znaki-symbole odwołano się nie tylko do najważniejszych elementów teologii chrześcijańskiej, ale również do sytuacji na pograniczu polsko-węgierskim oraz stosunków między oboma królestwami, w których podkreślono wzajemne związki,  wspólnotę historii i wyznawanej religii. Wymiary, zarówno ołtarza głównego, jak i bocznych, przesłaniających część przedstawień na polichromii, świadczą, że pierwotnie istniał w świątyni mniejszy ołtarz, który  został zastąpiony obecnym. Nastawa ołtarza pochodzi przypuszczalnie z przełomu XVII/XVIII wieku. Jest to barokowy zabytek, drewniany, polichromowany, posiadający trzy osie, dwukondygnacyjny.  Posiada również  antepedium z alegorycznym pelikanem karmiącym młode pisklęta, będącym symbolem ofiary Jezusa i jego najwyższego poświęcenia dla ludzkości; w 1924 roku wykonał go Jan Bukowski. 

FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA

18. Głównym elementem ołtarza jest rzeźba, przedstawiająca Pietę – tronującą Matkę Bożą trzymającą horyzontalnie ułożone ciało Jezusa zdjętego z krzyża. Figura pochodzi z ołtarza kaplicy Matki Bożej Bolesnej i została wykonana na przełomie XVII/XVIII wieku. Znajduje się we wnęce ołtarza, która tworzy wokół rzeźby specjalną obudowę, wypełnioną wotami wiernych. Ciekawym elementem kompozycji są korony Matki Bożej i Chrystusa wyobrażone pod postacią długich i cienkich promieni/cierni otaczających ich twarze. Pieta to znak ofiary Chrystusa, która złożona została przez Niego za odkupienie ludzkości.  W czerwcu rzeźbę zasłania obraz św. Jana, patrona kościoła – jego święto przypada w kalendarzu liturgicznym Kościoła katolickiego w dniu 24 czerwca. Jest to odwołanie do starej tradycji związanej z pasterstwem. Św. Jan był otoczony szczególnym kultem przez pasterzy, bowiem jego święto w kalendarzu liturgicznym rozpoczynało nowy etap w pracy  – od tego momentu pasterze pracowali już na siebie (do tego dnia – na spłatę zaciągniętych na sezon zobowiązań).  

32. W kościele pochowanych jest dziewięciu księży, związanych poprzez posługę duchową z tą parafią. Przed ołtarzem głównym znajduje się grób księdza budowniczego, pierwszego proboszcza kościoła w Orawce - Jana Sczechowicza (zm. 1659). Obok niego, pod ławkami, po stronie południowej kościoła, według tradycji ustnej zachowanej we wsi Ratułów, pochowany jest ks. Jan Ratułowski. W nawie, obok ołtarza znajduje się grób ks. Wojciecha Borowicza (zm. 1696) i ks. Stanisława Podszklańskiego (zm. 1686).  Obok ołtarza św. Krzyża zachowały się groby ks. Bela Godaya i ks. Andrzeja Petrowicza (zm. 1802). W kościele pochowani są także: ks. Jan Świnka, jezuita ojciec Jerzy Wawrowicz (zm. 1723) oraz ks. Adam Wilczek (zm. 1776). Przy południowym wejściu do nawy wbudowany jest kamień przetransportowany z Podszkla, przy którym w wiekach XVI i XVII odbywały się lokalne sądy, a według miejscowej tradycji, również potajemnie msze katolickie.